کاملترین راهنمای جلا دادن جواهرات

راهنمای جامع جلا دادن و نگهداری از جواهرات و سنگ‌های قیمتی

تمیز کردن و جلا دادن جواهرات به طور منظم ، نه تنها درخشش اولیه آن‌ها را باز می‌گرداند، بلکه از فرسودگی و آسیب‌های احتمالی نیز جلوگیری می‌کند. این فرآیند نه تنها جنبه زیبایی‌شناختی دارد، بلکه نگهداری صحیح از ارزش مادی و عاطفی جواهرات شما را تضمین می‌کند. توجه داشته باشید که روش‌های تمیزکاری برای هر نوع فلز یا سنگ متفاوت است و استفاده از روش نادرست، به ویژه برای سنگ‌های نرم یا دارای ترک‌های طبیعی، می‌تواند به آسیب‌های جبران‌ناپذیر منجر شود. این راهنما به شما کمک می‌کند تا با احتیاط لازم، درخشندگی جواهرات خود را حفظ کنید.

بخش اول: جلا دادن فلزات گرانبها

فلزات گرانبها در معرض جذب روغن‌های طبیعی پوست، کثیفی محیطی و واکنش‌های شیمیایی هستند که باعث کدر شدن یا تغییر رنگ آن‌ها می‌شود.

۱. طلا (Gold)

طلا، به ویژه طلای با خلوص پایین‌تر مانند ۱۸ عیار یا کمتر که دارای درصد بیشتری از فلزات آلیاژی (مانند مس یا نقره) است، ممکن است به مرور زمان کدر شود و درخشش خود را از دست بدهد. این آلیاژها بیشتر مستعد واکنش با مواد شیمیایی و اکسیداسیون هستند.

• ابزار مورد نیاز:
  • آب گرم (نه جوش).
  • مایع ظرفشویی ملایم (بدون فسفات، آمونیاک، کلر یا سفیدکننده). مواد شوینده قوی می‌توانند به آلیاژها آسیب بزنند.
  • مسواک بسیار نرم (با پرزهای نرم برای جلوگیری از خراشیدگی) یا پارچه میکروفیبر جاذب.
  • ظرف شیشه‌ای یا پلاستیکی برای محلول شستشو.
• روش جلا دادن (شستشوی ملایم):
  1. آماده‌سازی محلول: مقداری مایع ظرفشویی ملایم را در آب گرم (تقریباً ۴۰ تا ۵۰ درجه سانتی‌گراد) حل کنید. نسبت ایده آل تقریباً یک قاشق چایخوری مایع در یک لیوان آب است.
  2. غوطه‌وری: جواهر را به مدت ۱۵ تا ۲۰ دقیقه در محلول قرار دهید. این زمان به مواد شوینده فرصت می‌دهد تا چربی‌ها و کثیفی‌های انباشته شده در اطراف نگین‌ها و اتصالات را نرم کند.
  3. شستشوی دقیق: با استفاده از مسواک نرم یا فرچه کوچک مخصوص، به آرامی و با دقت بر روی سطح طلا، به ویژه در مناطقی که گرد و غبار جمع می‌شود (مانند پشت نگین‌ها، شیارهای ریز یا نقاط اتصال زنجیر)، تمرکز کنید. از اعمال فشار بیش از حد اجتناب کنید.
  4. آبکشی کامل: جواهر را کاملاً زیر آب ولرم جاری بگیرید. این مرحله حیاتی است؛ باقی ماندن حتی مقدار کمی صابون می‌تواند سطح طلا را کدر کند. آب باید کاملاً شفاف باشد.
  5. خشک کردن و پولیش نهایی: جواهر را با یک پارچه بدون پرز، نرم و جاذب (مانند پارچه میکروفیبر مخصوص عینک یا جواهرات) کاملاً خشک و جلا دهید. برای رسیدن به بالاترین درخشش، با حرکات یکنواخت پارچه، پولیش بزنید.
• جلا دادن فلز خالص (طلا ۲۴ عیار): این نوع طلا بسیار نرم است و به ندرت برای جواهرات استفاده می‌شود. نباید با هرگونه ساینده‌ای تماس یابد و فقط باید با پارچه نرم تمیز شود.

۲. نقره (Silver)

نقره (به خصوص استرلینگ ۹۲۵) به دلیل وجود مس در آلیاژ، به سرعت با سولفید هیدروژن موجود در هوا و مواد شیمیایی موجود در محیط (مانند عرق یا گوگرد موجود در برخی غذاها) واکنش داده و تیره می‌شود (Tarnish). این تیرگی یک لایه سولفید نقره است.

• ابزار مورد نیاز:
  • پارچه‌های مخصوص پولیش نقره (که حاوی مواد شیمیایی یا ساینده‌های بسیار ریز هستند).
  • برای روش خانگی: جوش شیرین، فویل آلومینیومی، آب داغ و یک ظرف شیشه‌ای یا سرامیکی.
• روش جلا دادن (روش فویل و الکترولیز خانگی): این روش بر اساس یک واکنش شیمیایی کاهش (کاهش سولفید نقره به نقره خالص) عمل می‌کند.
  1. آماده‌سازی ظرف: یک ظرف مناسب را با فویل آلومینیومی بپوشانید، به طوری که سمت براق فویل رو به بالا باشد.
  2. محلول فعال‌کننده: ظرف را با آب داغ (نزدیک به جوش) پر کرده و بسته به حجم آب، دو تا سه قاشق غذاخوری جوش شیرین به آن اضافه کنید و هم بزنید تا حل شود.
  3. تماس شیمیایی: جواهرات نقره را به آرامی داخل محلول قرار دهید به طوری که مستقیماً با فویل آلومینیومی تماس داشته باشند.
  4. واکنش: واکنش شیمیایی شروع می‌شود. ممکن است بوی گوگرد ضعیفی حس کنید. سولفید نقره (تیرگی) به نقره فلزی تبدیل شده و روی فویل می‌نشیند. بسته به میزان تیرگی، این فرآیند ممکن است از ۵ دقیقه تا ۱۵ دقیقه طول بکشد.
  5. شستشو و خشک کردن: جواهرات را خارج کرده، با آب تمیز فراوان بشویید تا هیچ اثری از جوش شیرین باقی نماند و سپس با یک پارچه میکروفیبر نرم کاملاً خشک و پولیش دهید.
• هشدارها برای نقره:
  • این روش برای نقره‌های قدیمی یا عتیقه که در آن‌ها عمداً از تکنیک اکسیداسیون (طلاکاری سیاه) برای برجسته‌سازی نقش‌ها استفاده شده، مطلقاً ممنوع است، زیرا این پوشش تیره را از بین می‌برد.
  • برای قطعات بسیار قدیمی یا جواهرات دارای نگین‌های حساس، استفاده از پارچه‌های مخصوص پولیش نقره که حاوی مواد ساینده بسیار ریز هستند، ایمن‌تر است.

۳. پلاتین و فدیوم (Platinum & Fidium)

پلاتین فلزی بسیار چگال، مقاوم در برابر لکه و ضد زنگ است. فدیوم نیز یک آلیاژ با دوام است. این فلزات به ندرت تیره می‌شوند، اما به مرور زمان، به دلیل سایش مداوم، دچار خط و خش‌های سطحی می‌گردند.

• روش جلا دادن:
  1. شستشوی ملایم: معمولاً یک شستشوی ساده با آب گرم و صابون ملایم (مانند روش طلا) برای بازیابی درخشش اولیه و از بین بردن چربی‌ها کافی است.
  2. رفع خط و خش (Re-polishing): در پلاتین، به دلیل سختی بالا، خط و خش‌ها به شکل “فرسایش” ظاهر می‌شوند. برخلاف طلا که با سایش، مقدار کمی از فلز کم می‌شود، در پلاتین خط و خش باعث جابه‌جایی فلز و ایجاد خراش می‌شود. برای بازگرداندن جلای آینه‌ای کامل یا حذف خطوط عمیق، باید جواهر به یک کارگاه حرفه‌ای ارسال شود تا عملیات “پولیش مجدد” (Re-polishing) توسط متخصص انجام گیرد.

بخش دوم: جلا دادن جواهرات سنگ‌های قیمتی

در هنگام تمیز کردن جواهراتی که دارای سنگ هستند، همیشه باید سختی، ساختار کریستالی و حساسیت شیمیایی هر سنگ را در نظر گرفت.

۱. الماس (Diamond)

الماس سخت‌ترین ماده طبیعی شناخته شده (سختی ۱۰ در مقیاس موس) است و به خوبی در برابر سایش و مواد شیمیایی مقاوم است. با این حال، الماس‌ها چربی‌ها، روغن‌ها و لوسیون‌های پوستی را به شدت جذب کرده و به دلیل ضریب شکست نور بالا، این آلودگی‌ها به سرعت باعث کدر شدن درخشش “آتش” (Fire) الماس می‌شوند.

• روش جلا دادن (پاکسازی چربی):
  1. محلول قدرتمندتر: محلولی از آب گرم و یک ماده شوینده قوی‌تر (مانند چند قطره مایع ظرفشویی قوی‌تر یا با احتیاط زیاد یک قطره آمونیاک خانگی در هر لیوان آب) تهیه کنید.
  2. خیساندن: الماس (و پایه فلزی آن) را به مدت ۳۰ دقیقه تا یک ساعت در این محلول خیس کنید تا چربی‌ها تجزیه شوند.
  3. تمیزکاری مکانیکی: با استفاده از یک مسواک نرم یا فرچه مخصوص جواهرات، تمام زوایای الماس، به خصوص پشت نگین (Pavilion) و زیر گیره‌ها (Prongs) را به آرامی تمیز کنید. تمیز بودن پشت الماس برای درخشندگی آن حیاتی است.
  4. آبکشی و خشک کردن: کاملاً با آب ولرم آبکشی کرده و با پارچه میکروفیبر نرم خشک نمایید.
• نکته: استفاده از دستگاه‌های تمیزکننده اولتراسونیک (فراصوت) برای الماس‌های با کیفیت و بدون ترک داخلی معمولاً ایمن است، اما اگر الماس دارای ترک‌های مویی یا “تراش” (Inclusion) باشد، لرزش‌های فراصوت ممکن است باعث گسترش ترک و شکستگی شود. در صورت شک، از این دستگاه‌ها اجتناب کنید.

۲. یاقوت (Ruby) و سافایر (Sapphire)

این سنگ‌ها از خانواده کوراندوم هستند و سختی ۹ را دارا می‌باشند. آن‌ها بسیار مقاوم و بادوام هستند و به راحتی با مواد شیمیایی خانگی واکنش نشان نمی‌دهند.

• روش جلا دادن جواهرات :
  1. شستشوی استاندارد: می‌توانند به خوبی با آب گرم و صابون ملایم (مانند روش طلا) تمیز شوند.
  2. دستگاه‌های اولتراسونیک: یاقوت و سافایر اغلب می‌توانند به صورت ایمن در حمام اولتراسونیک قرار گیرند، مگر اینکه دارای شکستگی‌های میکروسکوپی یا شکاف‌هایی باشند که توسط روغن یا شیشه پر شده‌اند. زرگر باید وضعیت سنگ را بررسی کند.
  3. پولیش: پس از شستشو، با پارچه نرم خشک کنید.

۳. زمرد (Emerald)

زمرد (نوعی بریل) به دلیل سختی پایین‌تر (۷.۵ تا ۸) و وجود ناخالصی‌های ذاتی زیاد (جاوِلیتس – Jvelts)، بسیار حساس است. اغلب برای بهبود ظاهر، این ناخالصی‌ها با روغن‌های معدنی یا رزین‌های اپوکسی پر می‌شوند.

• روش جلا دادن جواهرات  (روش بسیار محتاطانه):
  1. مایعات ممنوعه: به شدت از مواد شیمیایی قوی، الکل، سرکه، مواد شوینده حاوی آمونیاک یا سفیدکننده دوری کنید.
  2. دما و لرزش: از آب داغ (دمای بالا) و تمیزکننده‌های اولتراسونیک به طور مطلق اجتناب کنید. گرمای زیاد یا لرزش می‌تواند روغن یا رزین پرکننده را ذوب کرده یا از بین ببرد و منجر به ترک برداشتن سنگ شود.
  3. شستشو: تنها از آب ولرم و یک قطره صابون بسیار ملایم استفاده کنید.
  4. خشک کردن: تنها با یک پارچه نرم و جاذب تمیز و خشک کنید. هرگز اجازه ندهید در معرض نور مستقیم خورشید برای مدت طولانی باقی بماند.

۴. سنگ‌های آلی و متخلخل (مروارید، فیروزه، مرجان، کهربا)

این دسته از سنگ‌ها ساختار آلی دارند، سختی پایینی دارند و متخلخل هستند. آن‌ها در برابر مواد شیمیایی، حرارت و حتی رطوبت بیش از حد آسیب‌پذیرند.

• روش جلا دادن جواهرات (حداقل تماس):
  1. پارچه خشک/مرطوب: تنها از یک پارچه نرم و خشک، یا پارچه‌ای که کمی با آب مقطر مرطوب شده است، برای پاک کردن سطح استفاده کنید.
  2. فیروزه و مرجان: این سنگ‌ها متخلخل هستند و می‌توانند رنگ مواد شیمیایی، عطرها، عرق و حتی صابون‌ها را به خود جذب کنند و به طور دائم تغییر رنگ دهند (تیرگی یا تغییر به سبز/زرد). بنابراین، هرگز نباید خیسانده شوند.
  3. کهربا (Amber): کهربا نرم است و می‌تواند خراشیده شود. همچنین در معرض حرارت یا الکل قرار گیرد، ممکن است چسبناک شده و سطح آن کدر شود. فقط با پارچه خشک و نرم تمیز شود.
  4. مروارید (Pearl): مروارید (سختی ۲.۵ تا ۴.۵) حساس‌ترین سنگ است. چربی، عرق، عطر، اسپری مو و اسیدهای موجود در پوست به مرور لایه نَکِر (مروارید) را فرسوده می‌کنند.
     • قانون طلایی مروارید: مرواریدها باید آخرین چیزی باشند که پس از آرایش می‌پوشید و اولین چیزی که هنگام بازگشت به خانه درمی‌آورید.
     • پس از هر بار استفاده، باید فوراً با یک پارچه بسیار نرم و مرطوب (بدون مواد شوینده) پاک شوند تا روغن‌ها زدوده گردند. مروارید نباید کاملاً خیس بخورد.

نکات کلیدی نگهداری و پیشگیری از آسیب

پیشگیری همیشه بهترین روش برای حفظ درخشش جواهرات است.

1. زمان پوشیدن (قانون تأخیر): جواهرات را همیشه بعد از اتمام استفاده از لوازم آرایشی، اسپری‌های مو، عطر، کرم‌های مرطوب کننده و لوسیون‌های ضد آفتاب بپوشید. این مواد حاوی الکل و مواد شیمیایی هستند که به سنگ‌ها و فلزات (به ویژه طلا و مروارید) آسیب می‌زنند.
2. حذف قبل از فعالیت: قبل از انجام کارهای زیر، جواهرات را خارج کنید:
   • شستشوی ظروف یا استفاده از مواد شوینده خانگی.
   • حمام کردن، رفتن به سونا یا جکوزی.
   • شنا کردن در استخر (کلر آسیب جدی به نقره و برخی سنگ‌ها می‌زند) یا دریا (نمک موجود در آب دریا می‌تواند به مرور زمان باعث خوردگی شود).
   • ورزش‌های سنگین یا کارهای باغبانی.
3. جایگاه امن نگهداری:
   • جواهرات نباید به صورت توده‌ای در یک جعبه نگهداری شوند. الماس و سایر سنگ‌های سخت می‌توانند به راحتی سنگ‌های نرم‌تر یا فلزات دیگر را خراش دهند.
   • بهترین روش، نگهداری در جعبه‌های جواهرات با محفظه‌های مجزا یا استفاده از کیسه‌های پارچه‌ای نرم (مانند مخمل) برای هر قطعه است.
4. محافظت در برابر تغییرات محیطی: جواهرات را در معرض تغییرات شدید دما (مانند قرار دادن ناگهانی زیر نور مستقیم خورشید پس از سرمای شدید) قرار ندهید، به ویژه جواهراتی که دارای تنظیمات سنگی هستند.
5. بازرسی و تعمیر حرفه‌ای:
   • جواهرات با اتصالات شل (مانند پایه‌های نگهداری یا گیره‌ها) باید فوراً توسط زرگر بررسی شوند. اگر یکی از این پایه‌ها لق باشد، افتادن سنگ بزرگ و گران‌بها قطعی است.
   • جواهرات سنگین و نگین‌دار باید حداقل سالی یکبار توسط زرگر مورد بازرسی حرفه‌ای قرار گیرند تا از محکم بودن تمام پایه‌ها و عدم سایش بیش از حد فلز اطمینان حاصل شود.
   • پولیش مجدد فلزات (به ویژه طلا و پلاتین) برای رفع خطوط عمیق باید توسط دستگاه‌های حرفه‌ای انجام شود تا از نازک شدن بیش از حد گوشه‌های ظریف جلوگیری شود.